CIPN - skutek chemioterapii

Polineuropatia spowodowana chemioterapią (ang. chemotherapy induced polyneuropathy, w skrócie „CIPN”) to częste powikłanie leczenia onkologicznego. Objawia się bólem i zaburzeniami czucia. Pacjenci skarżą się na mrowienie, kłucie, pieczenie, a przede wszystkim uczucie drętwienia rąk i nóg. Objawy te znacząco pogarszają jakość życia chorych i mogą negatywnie wpłynąć na efekty terapii, obniżając jej efektywność. Nasilony ból neuropatyczny może wręcz zniweczyć efekt terapii w związku z koniecznością redukcji dawki, a nawet doprowadzić do odstawienia leku przeciwnowotworowego.

Działania niepożądane chemioterapii

W Polsce rocznie dochodzi do 160.000 nowych rozpoznań choroby nowotworowej u pacjentów (według analizy danych światowych na nowotwór choruje ok. 1% populacji!). Chemioterapia to leczenie systemowe (oddziaływujące na cały organizm) lekami cytostatycznymi, niszczącymi komórki nowotworowe. Wyleczenie pacjenta onkologicznego polega na całkowitym i trwałym usunięciu wszystkich komórek nowotworowych z jego organizmu. Zastosowanie chemioterapii przynosi rezultaty, ale niesie za sobą wiele skutków ubocznych. Pacjenci objęci chemioterapią często narzekają na działania niepożądane, jak:

  • nudności i wymioty;
  • wypadanie włosów i łysienie;
  • wysypka, szkodliwe działanie chemioterapii na błony śluzowe, skórę i paznokcie;
  • biegunka lub zaparcia;
  • niewydolność szpiku kostnego;
  • zaburzenia układu rozrodczego i libido;
  • uszkodzenia układu nerwowego, która objawia się m.in. mrowieniem w palcach rąk i nóg
  • uszkodzenia mięśnia sercowego i miąższu płucnego;
  • objawy grypopodobne;
  • obrzęki; ryzyko reakcji uczuleniowych.

Nasilające się nudności i wymioty czy bóle nerwowe znacząco obniżają komfort życia, a czasem wręcz uniemożliwiają wykonywanie zwykłych czynności życiowych. Dlatego onkolodzy przy chorobie nowotworowej w momencie podawania chemioterapii zachęcają pacjentów do skorzystania z terapii wspomagających, które mają zminimalizować skutki uboczne chemii.

Neuropatia w chemioterapii

Jednym z częściej odczuwanych skutków chemioterapii jest uszkodzenie układu nerwowego. Leki przeciwnowotworowe i radioterapia mogą uszkadzać np. komórki nerwowe lub tkanki wokół, co może spowoduje zaburzenie przewodzenia bodźców, a także zmianę połączeń międzykomórkowych.

W zależności od zastosowanego lekarstwa przeciwnowotworowego eksperci przyjmują różne mechanizmy uszkodzenia. Działania niepożądane są przede wszystkim związane z grupą substancji stosowanych w leczeniu, które oprócz tego, że mają za zadanie zwalczyć nowotwór, to mogą również powodować skutki uboczne.

  • Niektóre leki niszczą końcówki nerwów lub otoczki izolujące wokół wypustek komórek nerwowych.
  • Związki platyny lub alkaloidy barwinka, które są powszechnie stosowane w leczeniu raka mogą uszkadzać drogi nerwowe w dłoniach i stopach.
  • Po podaniu cisplatyny mogą wystąpić zaburzenia słuchu, przede wszystkim przy wysokich tonach.

Bóle neuropatyczne mają różny stopień nasilenia. Może być to związane z dawką substancji (toksyczność zależna od dawki), która jest podawana przy leczeniu czy samą substancją. Przy leczeniu bólu neuropatycznego ważny jest również rodzaj włókien nerwowych który został uszkodzony. Stopień bólu w neuropatii może być związany z indywidualnym stanem chorego. Wraz z bólem stawów, mrowieniem nóg i rąk, przy neuropatii mogą pojawić się także zaburzenia równowagi, ponieważ naruszony zostaje narząd zmysłu równowagi w uchu wewnętrznym. Przyczyną polineuropatii może być również bezpośredni ucisk lub naciek nerwów obwodowych przez rozrastający się nowotwór lub jego przerzuty.

Bóle nerwów jako skutki uboczne leczenia nowotworowego

Pacjenci skarżą się na trudności w opisaniu bólu neuropatycznego. Występuje nagle i ma charakter stały, tępy z nakładającymi się napadami: kłującymi, przeszywającymi, strzelającymi, jak „rażenie piorunem”.  Badania w USA i Europie wykazały, że leczenia przeciwbólowego w związku z chorobą nowotworową i z negatywnymi skutkami chemioterapii wymaga: 51% chorych we wszystkich fazach nowotworu i 82% chorych w terminalnej fazie nowotworu. Bez terapii wspomagającej, ból związany z leczeniem może być dla pacjentów nie do zniesienia. Według pacjentów, bóle nowotworowe wpływają na wiele aspektów codziennego życia:

52% ból wpływa na wydajność pracy
67% ból opisany jako stresujący
69% ból powoduje trudności w wykonaniu normalnych czynności życia codziennego
51% ból uniemożliwia koncentrację lub myślenie
30% zbyt duży ból, aby wystarczająco o siebie zadbać

* Breivik H, et al. Ann Oncol. 2009;20(8):1420-33.

Należy zatem w leczeniu nowotworów stosować terapie wspomagające, które obniżą skutki uboczne chemioterapii i zmniejszą ból związany z leczeniem.

Objawy polineuropatii i neuropatii

Neuropatia to ogólne określenie chorób obwodowego układu nerwowego, czyli chorób nerwów leżących poza centralnym układem nerwowym (mózg i rdzeń kręgowy). Jest to choroba komórek nerwowych, w której dochodzi do uszkodzenia włókien nerwowych. W rezultacie pojawiają się zaburzenia czuciowe i ruchowe. W przypadku uszkodzenia większej liczby nerwów obwodowych mówimy o polineuropatii. Bóle neuropatyczne są dość częstymi powikłaniami leczenia onkologicznego, dlatego jeśli w trakcie lub po chemioterapii lub radioterapii występują poniższe symptomy, należy niezwłocznie poinformować o nich lekarza prowadzącego, aby jak najszybciej wyjaśnić przyczyny i wdrożyć ewentualne leczenie.

Objawy polineuropatii:

  • mrowienie i pieczenie dłoni i/lub stóp;
  • dłonie i stopy są pozbawione siły, odrętwiałe lub ścierpnięte;
  • słabiej lub w ogóle nie odczuwa się dotyku;
  • odczuwalne ciągłe zimno na stopach i/lub dłoniach;
  • słabiej lub w ogóle nie odczuwa się ciepła ani zimna;
  • wrażenie, że w bucie jest kamień i/lub że chodzi się „po wacie”;
  • odczucia bólu są osłabione;
  • zdolności motoryczne są ograniczone (trudności np. przy chodzeniu, odkręcaniu butelki, zapinaniu guzików lub pisaniu);
  • nagłe drgania lub skurcze mięśni.

Pozostałe choroby mogące wywoływać neuropatię:

Neuropatię mogą wywołać również inne choroby, które nie są związane z leczeniem onkologicznym. Pacjenci skarżą się na mrowienie w rękach i nogach oraz na problemy z odczuwaniem dotyku czy temperatury również w przypadku takich chorób, jak:

  • infekcje wirusowe nerwu (np. półpasiec, neuralgia popółpaścowa);
  • zanik nerwów (przy chorobach metabolicznych, np. cukrzyca, zaburzenia funkcjonowania tarczycy, np. niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B);
  • niedokrwienie (np. kończyn);
  • amputacja (bóle fantomowe i bóle kikuta);
  • przewlekłe nadużywanie alkoholu;
  • uszkodzenie na skutek przewlekłego ucisku (dyskopatia lub zespół cieśni, np. zespół cieśni nadgarstka);
  • formy bólów twarzy (np. neuralgia nerwu trójdzielnego);
  • uszkodzenie korzeni nerwowych (np. na skutek dyskopatii);
  • ośrodkowe syndromy bólowe mózgu i rdzenia kręgowego (np. przy HIV, stwardnieniu rozsianym, udarze);
  • zespół niespokojnych nóg (ang. Restless-Legs-Syndrom, RLS);
  • obciążenie genetyczne.

Leczenie bólu neuropatycznego – jak złagodzić skutki uboczne chemioterapii?

Leczenie nerwów obwodowych uszkodzonych w rezultacie leczenia nowotworu może odbywać się z zastosowaniem leków, terapii wspomagających lub fizjoterapii. W leczeniu CIPN stosuje się m.in.:

  • leki z witaminami z grupy B (dotychczas jednak nie udowodniono, czy łagodzą one dolegliwości);
  • leki przeciwbólowych (np. kwas acetylosalicylowy);
  • leki przeciwko depresji (antydepresanty);
  • leki przeciwdrgawkowe;
  • słabe i silne opoidy.

W polineuropatii nie zaleca się stosowania przeciwbólowych leków o działaniu przeciwzapalnym (np. ibuprofen, paracetamol itp.). Oprócz tabletek substancje łagodzące objawy polineuropatii dostępne są także w formie plastrów lub maści. Wykazują one działanie bezpośrednio w dotkniętych bólem włóknach. Ponieważ te lekarstwa mogą wywoływać także skutki uboczne, wielu chorych szuka nowych opcji leczenia przy dolegliwościach neuropatycznych.